Teško je dati precizan i sveobuhvatan odgovor samo na osnovu dostupnih kratkih isječaka, no na osnovu opšteg istorijskog znanja i djelimičnih informacija iz rezultata pretrage, može se iznijeti sljedeće:
Učešće Muslimana u Ustaškom pokretu i NDH
Određeni broj Muslimana (Bošnjaka) je prihvatio Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH) i zauzeo važne uloge u ustaškom pokretu i njenom aparatu. To je bilo motivisano različitim faktorima, uključujući:
- Nacionalno opredjeljenje: Mnogi su se nacionalno osjećali Hrvatima i smatrali su NDH svojom državom.
- Politička očekivanja: Neki su smatrali da će položaj Muslimana u NDH biti bolji nego u Kraljevini Jugoslaviji, što su potvrđivale izjave ustaških čelnika.
- Istaknute ličnosti: Poznati Muslimani koji su pristupili ustaškom pokretu uključuju dr. Džafera i Osmana Kulenovića, Ademagu Mešića i Hakiju Hadžića. Osman Kulenović i kasnije Džafer Kulenović su bili i potpredsjednici Vlade NDH.
Ipak, rezultati pretrage sugerišu da je položaj Muslimana u ustaškom pokretu bio slabiji nego u vlasti NDH, a i njihova zastupljenost na visokim položajima (poput velikih župana) bila je ograničena na pretežno muslimanska područja. Ustaški pokret je, naročito u emigraciji, bio pretežno hrvatski.
Što se tiče Semberije (gdje je Bijeljina centralni grad), dostupni isječci ne daju precizan broj ili imena lokalnih muslimanskih učesnika u Ustaškom pokretu na tom području, ali potvrđuju da su ustaške snage bile prisutne i aktivne u Bijeljini i okolini.
Zločini u Semberiji
Nezavisna Država Hrvatska je sprovodila politiku masovnog uništavanja srpskog, jevrejskog i romskog stanovništva, kao i političkih protivnika, bez obzira na etničko porijeklo. Ova praksa je bila karakteristična za sve dijelove NDH, uključujući i Bosnu i Hercegovinu.
Najmasovniji zločini Ustaša u Semberiji i okolini su se dešavali tokom prve godine postojanja NDH.
- Rezultati pretrage pominju da je u Bijeljini ustaški režim vršio hapšenja i strijeljanja Srba u krugu kasarne tokom 1941. godine.
- Pominje se i slanje spiska komunista i četnika iz Bijeljine u sabirni logor Jasenovac u septembru 1941. godine.
Iako isječci ne preciziraju najmasovniji pojedinačni zločin direktno u Semberiji, jasno je da su ustaške snage, slijedeći rasističku i ekstremno nacionalističku politiku, izvršile masovna ubistva i progone srpskog stanovništva na tom području, kao i u cijeloj NDH.
O ustaškim jedinicama u Bijeljini i Semberiji 1941.
U prvim mjesecima NDH, ključnu ulogu u sprovođenju ustaške politike terora igrale su lokalno organizovane ustaške jedinice i Ustaška nadzorna služba (UNS).
- Paravojne ustaške postrojbe (“Divlje ustaše” ili “Ustaška milicija”): Kao što se vidi iz rezultata, uz redovne snage (Ustaška vojnica i Hrvatsko domobranstvo) postojale su i ove samoinicijativno stvorene jedinice. One su često bile odgovorne za najbrutalnije i najmasovnije zločine, djelujući van stroge komande. S obzirom na to da su zločini u Semberiji počeli odmah u aprilu 1941. godine, vjerovatno je da su u njima učestvovali i pripadnici ovih lokalno formiranih jedinica, sastavljenih od ustaških pristalica iz samog kraja.
- Redovne snage NDH:
- Ustaška vojnica: Elitna formacija Ustaškog pokreta, direktno odgovorna za koncentracione logore i masovne pokolje. Vjerovatno su manji njihovi odredi bili prisutni u Bijeljini kao ključnom centru.
- Hrvatsko domobranstvo: Redovna vojska NDH, koja je često bila prisiljena ili saučesnik u sprovođenju ustaške politike, naročito u početnoj fazi rata, a nerijetko su se i njeni pripadnici priključivali ustaškim akcijama.
- Oružništvo (Žandarmerija): Imalo je važnu ulogu u hapšenjima i sprovođenju uhapšenih.
Najveći zločini u Semberiji
Iako pretraživanje nije izbacilo naziv “najveći” pojedinačni pokolj u Semberiji kao što je slučaj sa Glinom ili nekim mjestima u Lici, poznato je iz širih istorijskih izvora da su u Bijeljini i okolini u ljeto i jesen 1941. izvršeni masovni zločini:
- Zločini u Bijeljini (April – Maj 1941): Neposredno nakon uspostave NDH, u Bijeljini i okolini su vršena masovna hapšenja, mučenja i strijeljanja srpskog i jevrejskog stanovništva. Kao što je navedeno u prvom odgovoru, strijeljanja su se dešavala u krugu kasarne. Ovi zločini su bili dio ustaškog plana za “čišćenje” teritorija od “nepoželjnih elemenata”.
- Masovna strijeljanja: U Bijeljini su u maju 1941. ustaše, po nekim izvorima, ubile nekoliko stotina Srba, ali se precizne i konzistentne brojke i detalji masakra razlikuju u zavisnosti od izvora, što je čest problem kod ranih zločina u NDH.
- Progon u logore: Semberija je, kao i drugi dijelovi NDH, služila i kao mjesto odakle je vršen progon Srba, Jevreja i Roma u koncentracione logore, primarno u Gospić-Jadovno-Pag, a kasnije u Jasenovac.
Zaključak: U Semberiji je u prvoj godini NDH sproveden sistematski ustaški teror. Iako je teško precizno izdvojiti jednu lokaciju kao “najveći” zločin bez dubljeg istraživanja lokalne arhivske građe, masovna strijeljanja i hapšenja u samoj Bijeljini u proljeće 1941. godine spadaju u najteže zločine na tom području.
