Bijeljina i okolina za vrijeme okupacije Austro-Ugarske XX

Kolonizacija Nijemaca u Semberiji za vrijeme Austro-Ugarske, kolonija Franc Jozefsfeld (Novo Selo)

Prema austrougarskim podacima doseljavanje stranih zemljoradnika u Bosnui Hercegovinu je trajalo od 1880. do 1905. godine. Na kraju 1905. godine ukupan broj stranih kolonista zemljoradnika iznosio je 9.660 osoba (u 1.817 porodica), koji su raspolagali sa 21.892 hektara obradive zemlje. Raspoređeni su u ukupno 54 kolonije, u 10 kotareva, među kojima je i bijeljinski kotar. Većina kolonija je osnovana napodručju Posavine i Podrinja, dok ih je u unutrašnjosti bilo znatno manje. Prve dvije kolonije formirane su u kotarevima Bosanska Gradiška (kolonija„Windhorst“) i Banja Luka (kolonija „Rudolfstal“) u periodu od 1880. do 1884. godine, a doseljenici su bili katolici (Saksonci, Vestfalci, Holandezi i Prusi). Treća kolonija pod nazivom „Franc Jozefsfeld“ formirana je u kotaru Bijeljina 1886. godine, a činili su je evangelisti (Nijemci sa područja Mađarske). U sve tri kolonije bilo je smješteno 520 porodica sa 2.800 članova. Raspolagale su sa 4.060 hektara zemlje, čiji su vlasnici uglavnom bili muslimani koji su se odselili u Osmansko carstvo, a kolonisti su je kupovali po povoljnim cijenama, uz posredovanje bosanskih vlasti. (Izvještaj o upravi BiH, 308-310; Nikola Jarak, Poljoprivredna politika Austro-Ugarske u Bosni i Hercegovini i zemljoradničko zadrugarstvo, Sarajevo, 1956.)

Njemački kolonisti koji su se naselili u okolini Bijeljine su još  ranije, krajem 18. Stoljeća, bili naseljeni u južnu Mađarsku, Srem, Banat i Bačku nakon Velikog Bečkog rata i protjerivanja muslimana iz tih krajeva. Ti su Nijemci po svom ranijem porijeklu bili iz Baden Witenberga. Preci Nijemaca koji su naseljavali Novo Selo potiču iz mjesta Noj Pasau – današnja Nova Pazova u Sremu, koje je bilo  naseljeno 1791. godine i mjesta Francfelda – današnje Kačarevo kod Pančeva. Prilika za njihovo naseljavanje u Semberiju se   ukazala u periodu nakon 1878. godine okupacijom Bosne i Hercegovine od Austro-Ugarske. Nekoliko stanovnika Francfelda služilo je vojsku u Bijeljini i tom prilikom su vidjeli velike površine plodne i neobrađene zemlje. 1883. godine stanovnici Francfelda su imali neuspješne pregovore sa bijeljinskim begom Sulejmanom o kupovini zemlje. Međutim, nakon dvije godine u februaru 1885. godine potražili su pomoć od kotarskog predstojnika u Bijeljini koji ih je primio i obećao im pomoć, što je odgovaralo politici austrougarske monarhije da pojača granicu prema Srbiji. Krajem 1885. godine prvih pet porodica (Melcer, Haler, Huber, Halabrin i Maler),  naselili su se u dio današnje Bijeljine koji se zove Ledinci, gdje su kupili placeve i podigli kuće. Živjeli su u današnjoj Račanskoj ulici, a na području Novog Sela su uzeli zemlju u najam i počeli je obrađivati. Oni su predstavljali kostur buduće kolonizacije. U neposrednoj blizini Bijeljine, oko tri kilometra od grada,  između grada i rijeke Drine, oni su izgradili svoje naselje koje su nazvali Francjozefsfeld (Polje Franje Josipa). Kolonija Francjozefsfeld je osnovana 1886. godine, a narod iz okoline nazivao ga je i „Novo Selo“. Prvi doseljenik u ovo mjesto zvao se  Konrad Meng. (Bosnia and Herzegovina’s Ethnic German Human Loses during WWII and Thereafter. Dr Vladimir Geiger Historian at the Croation Historical Institute in Zagreb. International Conference in Sarajevo, Bosnia 4th and 5th October 2013)

U Novo Selo se je najprije doselila ukupno 61. njemačka porodica. Svi kolonisti su bili Nijemci evangelisti.Vremenom se kolonija povećavala, tako da je 1889. godine u njoj bila ukupno 121 porodica. Bilo je to jedno od tri naselja austrougarskih kolonista koja su postojala u sjeveroistočnoj BiH. Francjozefsfeld -Novo selo je na vrhuncu svog razvoja imalo 420 kuća sa 2.220 stanovnika. Kolonisti su zemlju kupili od Zemaljske vlade Bosne i Hercegovine, u čemu im je država pomogla, dajući im beskamatne kredite  na period od deset godina. Svaka porodica je tako dobila od 10,5 do 12 hektara prvoklasne semberske zemlje. Selo je brzo ekonomski napredovalo, prve kuće koje su građene od naboja zamijenjene su kućama od cigle, a ulice su uređene i sa izgrađenim trotoarima pored kuća. Novonastalu naseobinu često su pogađale elementarne nepogode i zarazne bolesti, suša, kolera, jata skakavaca. Ovu koloniju je 1896. godine zadesila katastorfalna poplava izazvana izlijevanjem rijeke Drine. Naselje je bilo poplavljeno  otprilike tri metra visine, pa je bilo skoro potpuno uništeno, a sva stoka se  podavila. Za obnovu ove kolonije, uz zalaganje ministra Benjamina Kallaya, bio je odobren državni kredit od 140.000 kruna  sa rokom otplate od deset godina .

U poljoprivredi su od strane njemačkih kolonista korišteni „moderni alati i mašine“, tako da je proizvodnja u ovoj koloniji bila uzorna. Od poljoprivrednih kultura uzgajali su se pšenica, kukuruz, šećerna repa, te razne vrste voća i povrća. Na rast poljoprivredne proizvodnje, tj. na proizvodnju za tržište, negativno je utjecala slaba saobraćajna infrastruktura, ponajviše loša povezanost (bez željeznice) sa Račom (radi izvoza), te sa unutrašnjošću (Zvornik,Tuzla) radi plasmana proizvoda na domaćem tržištu. Jer, otežan transport proizvoda je bitno uticao na cijenu koja je npr. zbog transporta do Rače bila veća za 1 krunu i 60 helera po kilogramu. Kolonisti su insistirali na uspostavi željeznice, dovodeći njenu izgradnju u direktnu vezu sa proizvodnjom. Na skupovima su govrili : „Da postoji željeznica za Raču onda bi sa plodovima šećerne repice mogle da rade tri fabrike“. Kolonija je održavala tečajeve i za ostale semberske poljoprivrednike, koje je jedno vrijeme i Zemaljska vlada finansijski podržavala. Na ovaj način su njemački kolonisti doprinijeli unapređenju poljoprivredne proizvodnje u cijeloj Semberiji! Veoma vrijedni i dobro organizovani žitelji ovog naselja su se skoro svi od reda bavili poljoprivrednom proizvodnjom i bili su glavni snadbjevači stanovništva Bijeljine, koja je između I i II svjetskog rata imala 14.000 stanovnika. Proizvodili su sve vrste žitarica, mesa voća i povrća, mlijeka i mliječnih proizvoda i dr. U naselju su postojale i sve vrste zanatlija sa dobro opremljenim radionicama. I društveni život mjesta je bio veoma dobro organizovan.

(J. Heimfelsen, Die deutschen Kolonien in Bosnien, 33-34.)

Uzgoj krupne stoke, konja i goveda u koloniji Francjozefsfeld takođe je bio na visokom nivou, dok za gajenje ovaca nisu postojali povoljni uslovi „jer kolonija ima močvare, a nedostaju joj livade“. Konji i goveda iz ove kolonije dobijali su nagrade na vašarima i na konjskim trkama na Ilidži i dr.. (J. Heimfelsen, Die deutschen Kolonien in Bosnien, 34.)

Prema popisu iz 1890. godine zabilježen je broj od 737 stanovnika Novog Sela, koji su osnovali svoju opštinu, otvorili osnovnu školu i u svom posjedu imali 434 jutra zemlje, a obrađivali oko 1284 jutra zemlje. Bavili su zemljoradnjom – uzgojem pšenice, kukuruza, prosa, duhana i stočarstvom – uzgojem konja goveda i svinja, a ubrzo su u svom posjedu imali i dva manja mlina. Nakon dvije godina broj stanovnika u selu je iznosio 140 kuća, odnosno oko 900 stanovnika, a povećan je i zemljišni fond. Nedugo po doseljavanju, u selu su imali dvije trgovine, dvije kafane, pekaru, kovačnicu i stolarske radnje, bleh muziku, poštara, bricu i policajca.  Prema novom popisu 22. aprila 1895. godine,  selo je brojalo 950 stanovnika i imalo stambene objekte od čerpića i pletera. Konstrukcije građene od pletera imale su drvenu skeletnu strukturu, sa ispunom od pletenog materijala (granja, šiblja ili pruća), oblijepljenu mješavinom zemlje i pljeve, a zatim okrečene. Napredak je bio vidljiv u skoro svim oblastima: rastao je broj stanovnika, razvijali se zanati i poljoprivredna proizvodnja, a 1907. godine Novo Selo zvanično postaje opština. Nakon godinu dana u selu je otvorena poštanska stanica, pojavila su se manja industrijska postrojenja, a Georg Maler je otvorio prvi savremeni parni mlin. Oko 1910. godine sinovi Konrada Dewalta su u Novom Selu podigli jednu manju ciglanu.

Njemački kolonisti su konstantno bili angažirani na rješavanju pitanja škole i crkve. Ova kolonija je jedno vrijeme imala nastavu na njemačkom jeziku. Od 1889. godine postojala je državna (komunalna) škola u kojoj se nastava izvodila na njemačkom jeziku, a imala je 195 učenika i 4 nastavnika. Međutim, vremenom je prevlađivalo primanje jezika domaćeg stanovništva od strane mlađih generacija, sa čim su se kolonisti teško mirili. Na kulturnom polju stanje kolonista je bilo na zavidnom nivou. Stizale su dnevne novine iz Njemačke, Mađarske, Austrije i domaće (iz Sarajeva), razni američko-njemački listovi, katolički kalendari itd., a kolonija je imala i svoju biblioteku. (J. Heimfelsen, Die deutschen Kolonien in Bosnien, 32.-36.) Što se tiče odnosa sa lokalnim stanovništvom u Semberiji, Nijemci iz Novog Sela su sa muslimanima imali dobre odnose. Od muslimana koji su se selili u Tursku  najčešće su kupovali zemlju. Na drugoj strani, kontakt sa lokalnim Srbima u Semberiji je bio nepodnošljiv. Kolonisti su pričali da lokalni Srbi treba njima da se zahvale što se tiče prihvatanja pravilnog obrađivanja zemljišta, pošto su ih podučavali na tom planu, ali da su uprkos tome Srbi željeli sve Nijemce istjerati iz Bosne.

(J. Heimfelsen, Die deutschen  Kolonien in Bosnien, 31 ABiH, ZMF, opća, dok. br. 15514, od 19. 02. 1913; J. Heimfelsen, Die deutschen )

Nakon Prvog svjetskog rata  nove vlasti su Francjozefsfeldu promijenile ime u Petrovo Polje, u čast kralja Petra Prvog Karađorđevića. Kada je u aprilskom ratu 1941. godine Kraljevina Jugoslavija propala, selo je dobilo ime  Šenborn, po prvom Hitlerovom padobrancu koji je 1941. god. ušao u selo. Naredbom njemačkih vlasti njegovi stanovnici 1942. godine su deportovani u Poljsku, a nakon rata njihovu imovinu je Titova Jugoslavija konfiskovala. Od tih Nijemaca danas je ostala samo njihova devastirana crkva!

(Mihovil Mandić, Povijest okupacije Bosne i Hercegovine (1878. ), Zagreb, 1910.)

Preporod Bijeljina

Piše: Saud Grabčanović